Zasada działania dalmierza optycznego. 1 – okular celownika aparatu, 2 – zwierciadło półprzepuszczalne, 3 – zwierciadło pomocnicze w pozycji wyjściowej, 3a – oś obrotu zwierciadła 3, 3b – zwierciadło pomocnicze w położeniu skorygowanym dla obiektu 4, 4 – obiekt, na który ma być nastawiona ostrość, 5 – oś optyczna głównego okna dalmierza, 6a – oś optyczna pomocniczego okna dalmierza w chwili początkowej, 6b – po dokonaniu pomiaru na wybranym obiekcie, 7a – obserwowany przez fotografującego widok w celowniku w przypadku wyjściowym, gdy ostrość jest ustawiona nieprawidłowo, 7b – widok po skorygowaniu, prawidłowe zogniskowanie obiektywu.

Dalmierz klinowy (lupa nastawcza)
Nazwa tego przyrządu bierze się z jego budowy – bowiem kluczowe dla niego są dwa pryzmatyczne elementy (pot. kliny optyczne). Co najmniej równie często stosuje się także nazwę lupa nastawcza.
W przypadku małych wymiarów obrazu ocena ostrości na małej matówce jest często co najmniej problematyczna. Wraz z rozwojem aparatów lustrzanych i upowszechnieniem się standardów formatowych 135 i 120 (filmu małoobrazkowego i średnioformatowego) zaczęto coraz powszechniej stosować dalmierz klinowy umieszczony na matówce celownika lustrzanki. Łączy on zalety obserwacji obrazu odwzorowywanego przez obiektyw zdjęciowy (a nie za pomocą osobnych wizjerów) z wygodą pracy dalmierza z dzielonym polem. Jest to najlepszy sposób kontroli poprawności zogniskowania obrazu, gdy użytkownik chce korzystać z ręcznej metody ostrzenia. Rozpowszechnienie systemów automatycznych wyrugowało matówki z klinem z powszechnego użycia (praktycznie już żaden z producentów nie oferuje matówek z klinem jako wyposażenia dodatkowego aparatów), jednakże wciąż są to niezastąpione przyrządy, z których korzysta się w przypadku niemożności pracy automatycznej lub też tam, gdzie autofocus po prostu zawodzi. Przykładowo, wymienne matówki z klinem dla wielu aparatów cyfrowych produkowane są przez Katz Eye Optics.
Zasada działania dalmierza klinowego
Umieszczenie w płaszczyźnie obrazu dwóch pryzmatycznych elementów optycznych o przeciwnym nachyleniu powierzchni umożłiwia uzyskanie widocznych optycznie przesuniętych elementów obrazu, gdy ten nie został prawidłowo zogniskowany. Dzięki odpowiedniemu nachyleniu tych powierzchni do obserwatora docierają obrazy tworzone przez przeciwległe brzegi układu optycznego. Tworzy się więc sytuacja, która przypomina obserwację obrazu obiektu przy pomocy dwóch oddalonych od siebie okienek – podobnie jak w dalmierzu "klasycznym".
Pod względem użytkowym działanie dalmierza klinowego też przypomina działanie dalmierza "klasycznego", omówionego powyżej. W przypadku prawidłowego zogniskowania na obiekcie dalmierz klinowy umozłiwia obserwację obrazu takiego, jaki powstaje na normalnej matówce – obraz jest ostry i jednorodny, skorelowany z pozostałymi elementami obrazu (tymi, które znajdują się poza obszarem okna dalmierza). Jedyną różnicą jest to, że obraz obserwowany w obszarze okna dalmierza jest z reguły wyraźnie jaśniejszy niż na pozostałym fragmencie matówki (brak strat rozproszenia). Sytuacja zmienia się, gdy obiektyw zostanie przeogniskowany od pozycji prawidłowej. Wtedy płaszczyzna ostrości ustawi się za lub przed płaszczyzną obrazową (matówki). Elementy klinowe dalmierza w tym przypadku wprowadzą pozorne przeciwne przesunięcia fragmentów obrazu – spowoduje to rozdzielenie i przerwanie ciągłości linii obiektu, na który nastawiana jest ostrość. W tym przypadku, podobnie jak w dalmierzu „klasycznym”, nastąpi podział obrazu na dwie części wzajemnie przesunięte. Z punktu widzenia użytkownika więc korzystanie z obu tych przyrządów wygląda podobnie. Precyzja ustawienia ostrości jest tutaj bardzo wysoka. Wadą dalmierza klinowego jest jednak jego kierunkowość – przyrząd ten poprawnie pracuje jedynie dla linii obrazu prostopadłych do linii podziału okna dalmierza oraz to, że traci on swoją przydatność, gdy przysłona zostaje przymknięta do wartości roboczej rzędu f/5,6-f/8 lub bardziej. Współcześnie ta wada jest praktycznie nieodczuwalna, gdy ostrzenia dokonuje się przy maksymalnie otwartej przysłonie, a do wartości roboczej jest ona przymykana tylko na czas ekspozycji.

Mikroraster
Mikroraster zasadą działania przypomina dalmierz klinowy. Jest on właściwie złożeniem wielu pryzmatycznych elementów optycznych o małych rozmiarach – stąd też jego nazwa. Dzięki zwiększeniu ich liczby możliwa stała się realizacja różnego pochylenia płaszczyzn. To z kolei spowodowało usunięcie wady dalmierza klinowego – kierunkowości. Mikroraster jest czuły na wszystkie kierunki linii i umożliwia detekcję niepoprawności zogniskowania dowolnie zorientowanych elementów obrazu. Umożłiwia uzyskanie podobnej dokładności pomiaru. Kwestią osobną jest ergonomia współpracy – raczej większością są osoby preferujące dalmierz klinowy nad mikrorastrem, jednakże są też osoby o odwrotnej preferencji.

dr inż Marek Sutkowski

Tekst ten stanowi uzupełnienie artukułu w F-K 4/2010 więcej>>>